نابودی سالانه یک سد در کشور!

بازار مشترک- الهام صادقی: زمانی که سدی روی رودخانه ای احداث می شود، تجمع آب در پشت مخزن آن موجب خواهد شد تا منطقه پشت سد علاوه بر ذخیره آب شاهد انباشت رسوب نیز باشیم، آنچه که گفته شده به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک به دلیل نبود پوشش گیاهی مناسب بیشتر رخ می دهد.
این در حالی بوده که به نظر می رسد سرعت رسوب گیری در بسیاری از مخازن سدهای کشور بیش از روند پیش بینی شده است، ضمن اینکه تدابیر لازم برای پیشگیری از این امر یا اندیشیده نشده یا به درستی اجرایی نمی شود، آنچه که خسارت قابل توجهی را به این بخش ها وارد می کند.

به طور نمونه آمار و ارقام منتشر شده از سوی وزارت نیرو نشان می دهد در سال 1399 خسارت ایجاد شده به دلیل ورود رسوبات به مخزن تنها سه سد احداث شده کارون عددی معادل 64 میلیارد تومان در سال بوده، این در حالی است که در همان زمان عنوان شد، درآمد حاصل از این سه سد 960 میلیارد تومان بوده، ولی هیچ مبلغی از این درآمد صرف تثبیت حوزه‌‍ های بالادست سدهای اشاره شده برای پیشگیری از چنین خساراتی نمی شود.

سالانه چه خاک وارد مخزن سدها می ‌شود؟

البته شرایط مذکور تنها به سدهای اشاره شده مربوط نمی شود و شامل بسیاری دیگر از چنین مخازنی نیز می شود. به طور مثال اکنون نیز جدیدترین آمار ارائه شده در این زمینه از سوی هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور بیانگر این امر بوده که هر ساله ۲۵۰ میلیون مترمکعب خاک وارد مخزن سدها می ‌شود.
آنچه که به وضوح حکایت از اهمیت ویژه اختصاص بودجه برای ممانعت از ورود رسوب به مخزن سدها دارد. این در حالی بوده که با اتخاذ راهکارهایی مانند تثبیت خاک در حوضه های بالادست سدها می توان از این امر پیشگیری کرد، اقدامی که چندان نیز دشوار نبوده و با عملیات مکانیکی، بیومکانیکی، بیولوژیک و ... قابلت اجرایی شدن دارد.

حدود یک سد را هرساله از دست می دهیم 

در این میان اما نکته مهمی که باید آن را تاکیدی بر ضرورت انجام اقدامات پیشگیرانه دانست، این بوده که بررسی ها نشان می دهد سالانه به‌ علت عدم آبخیزداری در بالادست بعضی از سدها را از دست می دهیم.
به عبارتی می توان گفت حجم نگهداری آب در سدها در این روند کاهش می یابد که رقم مذکور در این زمینه بیش از مخزن 206 میلیون مترمکعبی سد کرج بوده، بنابراین شاهد این اتفاق هستیم که سالانه حدود یک سد را از دست می دهیم، آنچه که باز هم گوشزد می کند باید بالادست سدها آبخیزداری صورت گیرد.
نکته دیگر در این خصوص اینکه طبق آمارهای دفتر اطلاعات و داده‌ های آب کشور به رغم اینکه بیش از 270 روز از سال آبی می گذرد، اما مجموع حجم آب در مخزن سد‌های ایران حدود ۲۶.۱۹ میلیارد مترمکعب بوده که در مقایسه با زمان مشابه سال آبی اخیر پنج درصد کاهش داشته است.

کاهش ورودی آب تا خالی بودن ۴۸ درصد ظرفیت سدها

 علاوه براین براساس اظهارات فیروز قاسم زاده، مدیرکل دفتر اطلاعات و داده‌ های آب کشور، وضعیت ورودی سد‌ها نشان می دهد، میزان ورودی به مخازن نیز امسال نسبت به سال آبی گذشته سه درصد کمتر شده دو به ۲۷.۱۷ میلیارد مترمکعب رسیده است.
به این ترتیب و در یک جمع بندی کلی باید عنوان کرد که اگرچه اطلاعات موجود نشان می دهد؛ در سدها ۲۶ میلیارد و ۱۹۰ میلیون مترمکعب ذخیره آب وجود دارد، ۴۸ درصد ظرفیت آنها خالی و تنها حدود ۵۲ درصد ظرفیت مخازن پر است. 
بنابراین باید گفت؛ جدا از اهمیت اتخاذ تدابیر و اجرایی کردن برنامه هایی که مربوط به حوزه مدیریت آب و استفاده بهینه از منابع آبی می شود، به طور قطع حفظ سدهای موجود نیز باید در اولویت برنامه ریزی ها قرار گیرد. آنچه که یکی از لازمه هاش تدوین و عملیاتی کردن ایده های مربوط به رسوب زدایی از سدها، همچنین توجه ویژه به آبخیزداری در بالادست خواهد بود.

تضاد رویه در میان دو دستگاه متولی

این در حالی بوده که اما از نظر متولیان امر در وزارت نیرو انجام آبخیزداری در بالادست سدها موجب خواهد شد تا آب به‌ درستی وارد سدها نشود، در آن سو اما کارشناسان و مسئولان در حوزه سدها و آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ‌ها همانطور که پیش تر عنوان شد، بر این موضوع تاکید دارند؛ علت ورود خاک به سدهای کشور این بوده؛ آبخیزداری در بالادست سدها انجام نشده است.
تعارضی که نشان می دهد؛ دو نهاد مسئول در این حوزه تفکری در اجرای تدابیر خود ناخواسته با تضاد رویه در زمینه سدهای کشور مواجه هستند، آنچه که موضوع مهم و قابل تامل بوده و به طور قطع باید در راستای رفع آن تدابیر لازم اندیشیده شود.

تشکیل کارگروه مشترکی میان وزارت نیرو و دفتر آبخیزداری

البته در این خصوص کارگروه مشترکی میان وزارت نیرو و دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ها تشکیل شده تا برای مدیریت حوزه‌های بالادست راهکارهایی اندیشیده شود. ضمن اینکه تدابیری از جمله در نظر گرفتن اعتبار برای آبخیزداری جهت کنترل فرسایش خاک در بالادست سدها در دستور کار قرار دارد و اجرایی می شود.

با این وجود اما مهمترین گلایه موجود این است که وزارت نیرو منابع مالی آبخیزداری بالادست سدها را به سازمان جنگل ها نمی ‌دهد. آنچه که جزی از آن سخن گفته است. طبق اظهارات مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ها، از 42 میلیون هکتار حوزه بالادست رودخانه‌ ها که در کشور دا ریم و نیازمند آبخیزداری هستند ولی در مجموع فقط حدود در پنج میلیون هکتار از بالادست رودخانه‌های کشور آبخیزداری صورت گرفته و مابقی به عبارتی 37 میلیون هکتار اقدامی صورت نگرفته که علتش به نبود بودجه ‌ای و مشکلات اعتباری باز می گردد. در این میان ولی اشاره به موضوع دیگری هم ضرورت دارد که امسال در مقایسه با سال حدود پنج سال قبل این عدد افزایش چشمگیری یافته، به عبارتی منابع بخش آبخیزداری از یک صد و 70 میلیارد تومان در سال 1396 به یک هزار و 500 میلیارد تومان رسیده است.

بنابراین به نظر می رسد باز هم پاشنه آشیل اجرایی کردن تدابیر اثرگذار در این حوزه مقوله تامین اعتبار و منابع مالی است که نباید از آن غافل ماند، به ویژه که خشکسالی مقوله ای است که خود موجب کاهش چشمگیر آب سدها شده و هر گونه اهمال کاری در این زمینه می تواند عواقب ناخوشایند برای ذخیره آبی کشور در پشت سدها به همراه داشته باشد.