چرا درآمدهای ترانزیتی برنامه پنجم و ششم توسعه محقق نشد؟

بازار مشترک- الهام صادقی: ایران کشوری است که از امتیازات و مزایای ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک قابل توجهی برخوردار است، به عبارتی باید عنوان کرد که مزیت های جغرافیایی، قرار داشتن در مرز میان قاره‌ ای از جمله قاره اروپا و آسیا، علاوه براین داشتن امکان دسترسی به آب ‌های بین ‌المللی و... موجب شده تا بتواند از این امر برای افزایش تبادلات تجاری خود همچنین درآمدزایی بهره ببرد.

نگاهی آماری به درآمد ترانزیتی کشور

اما اینکه به واقع تا چه میزان در این زمینه موفق بوده است؟ پرسشی بوده که باید در پاسخ به آن عنوان کرد؛ در سال های نخست دهه ۷۰ ترانزیت در ایران رقمی کمتر از دو میلیون تن بوده است که این عدد سال ۱۳۹۲ به ۱۲ میلیون تن و در سال ۱۳۹۳ به محدوده ۱۲میلیون و ۳۴۰ هزار تن رسید.آنچه که به وضوع نشان دهنده روند رو به رشد آن بوده است.
با این وجود اما تحریم شدن خطوط کشتیرانی روند اشاره شده را متوقف کرد. علاوه براین تحریم های مالی که در سه سال اخیر نیز اعمال شد شرایط را دوباره دشوار تر کرد. به این ترتیب رشد ۱۰ درصدی که مدنظر بود تا در سال ۱۳۹۳ محقق شود حتی رشدی که در قالب برنامه های پنجم و ششم توسعه به آن اشاره شده بود هم عملیاتی نشد، تا اینکه در سال گذشته نیز حتی به ترانزیت ۲۱ میلیون و ۸۰۰ هزارتن کالا که مدنظر بود نرسیدیم، حتی با این عدد تفاوت قابل توجهی نیز داشتیم.
از سوی دیگر این را هم باید گفت که نتایج به دست آمده از مطالعه ای که در وزارت راه صورت گرفته است حکایت از این دارد که اگر اینگونه تصور کنیم که ۵۰ میلیون تن کالا در مجموع از خاک کشور ترانزیت می شود، می توان گفت؛ با احتساب عدد اشاره شده از این روش ۹.۵ میلیارد دلار درآمد برای کشورمان حاصل می شود.
رقمی که البته فاصله چشمگیری با اعداد مدنظر در برنامه توسعه کشور دارد. این در حالی بوده که برخی ها از جمله، سعید جلیلی عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام بر این باور هستند که ظرفیت موجود در زمینه انتقال از سه کریدوری که کشورمان دارد رقمی معادل 50 میلیون تن کالا بوده که می تواند درآمد چهار میلیارد دلاری را برای ما به ارمغان بیاورد. بنابراین این امکان فراهم است که این مقدار درآمد را به سه برابر افزایش داد و به 150 میلیون تن رساند، رقمی که 12 میلیارد دلار درآمد ارزی را نصیب کشور می کند.

درآمد ترانزیتی می تواند جایگزین درآمدهای نفتی شود؟

آنچه که در مجموع موجب شده تا برخی کارشناسان تاکید داشته باشند؛ یکی از منابعی که نقش مهمی برای درآمد زایی کشور دارد، ترانزیت کالا است. مجالی که از نظر علی ضیائی، کارشناس حمل ونقل ریلی حتی می تواند جایگزین درآمدهای نفتی شود. وی در این باره اظهار کرده است که از سال های گذشته تا به امروز شاهد بوده ایم که درآمد ارزی کشور بیشتر بر درآمدهای نفتی تکیه دارد، در شرایطی که موقعیت های دیگری نیز برای کشور وجود دارد که می تواند در تراز مقدار درآمدهای حاصل شده از فروش نفت برای کشورمان درآمد داشته باشد. یکی از این موارد به بحث ترانزیت کالا و گسترش ترانزیت ریلی در کشور باز می گردد.
با این وجود اما گروه دیگری از صاحبنظران معتقدند چنین برداشتی درست نیست، زیرا که از نظر این افراد فاصله درآمد فروش نفت با ترانزیت عدد چشمگیری است. به طور مثال مهدی حیدری، مدیرکل دفتر جذب سرمایه و تجهیز منابع وزارت راه و شهرسازی تاکید دارد که اگر روزانه ۲.۵ میلیون بشکه نفت صادر شود. به عنوان نمونه هر بشکه نیز ۵۰ دلار درآمد داشته باشد، با احتساب این اعداد و ارقام در سال درآمد بالاتری برای کشور به همراه دارد و از این رو بیان این بحث که درآمدهای حاصل از ترانزیت کالا قادر بوده جایگزین درآمد نفتی شود، تنها بزرگنمایی است.

برخی اما و اگرهای آماری

اگر بخواهیم به نوع دیگری این موضوع را مورد بررسی قرار دهیم، باید عنوان کرد که در سال اخیر، محموله‌ های تجاری عبوری از ایران حدود هفت میلیون و 532 تن برآورد شده است، عددی که مسئولان گمرک کشور به آن اشاره داشته اند که البته نباید فراموش کرد مسدود بودن چند ماهه برخی مرزها به دلیل اپیدمی جهانی بیماری کووید19 موجب شده تا نسبت به سال 1398 این رقم تا حدی کاهش یابد.

در نگاه به نسبت خوشبینانه تر می توان بیان کرد؛ در بهترین شرایط و برداشته شدن تحریم‌ ها، این امکان وجود دارد که هرساله ۵۰ میلیون تن ترانزیت از خاک کشور صورت گیرد. آنچه که ۱۰ درصد آن ریلی بوده و شامل ترانزیت پنج میلیون تن کالا می‌شود. حال تصور کنیم ترانزیت هر تن کالا، حدود ۴۵ دلار برای ایران درآمد داشته باشد، با یک جمع و تقسیم ساده متوجه می شویم درآمد به دست آمده حدود ۲۲۵ میلیون دلار خواهد بود. از نظر حیدری در صورتی که ۴۵ میلیون تن مابقی هم، از جاده‌های کشور ترانزیت شود و درآمد هر تن آن ۲۰۰ دلار باشد، از این طریق نیز ۹ میلیارد دلار درآمد کسب می شود.

پس به طور کلی درآمد ترانزیت ریلی و جاده‌ای عدد و رقمی در حدود ۹.۵ میلیارد دلار خواهد بود. البته این را هم باید گفت که ارقام مورد محاسبه در این زمینه تا حدی متفاوت است، به طور نمونه بعضی ها درآمد ۲۰۰ دلار از ترانزیت هر تن کالا از خاک کشور را چندان منطقی نمی دانند زیرا که به اعتقاد آنها تعرفه بین ‌المللی حمل و نقل بار ریلی عددی معادل ۱.۲ تا ۱.۵ سنت یورو بوده و اگر یک تن بار از مسیر های کشورمان با بُعد سفر دو هزار کیلومتر عبور کند، کرایه وصولی آن در خوشبینانه ترین حالت ۳۰ تا ۷۰ دلار در هر تن می شود نه عددی که عنوان شده به عبارتی حدود ۲۰۰ دلار.
ضمن اینکه باید گفت؛ مبنای تعیین نرخ ۱.۲ تا ۱.۵ سنت یورو برای جا به جا کردن یک تن - کیلومتر بار ریلی نرخی بوده که کشورهای اروپایی مدنظر دارند و راه آهن ایران نیز آن را لحاظ می کند.

از سوی دیگر گفته می شود درآمد ترانزیت جاده‌ای هر تن کالا، ۳۷ تا ۴۰ دلار است. به این ترتیب می توان گفت همچنان در عدد اشاره شد توافق نظر کلی میان کارشناسان و متولیان امر وجود ندارد که بتوان از ان به عنوان رقمی ثابت یاد کرد.
به هرحال همانطور که چندی قبل محمد جواد شاهجویی، کارشناس اقتصاد حمل و نقل بیان کرده است؛ همواره اعداد مختلفی برای درآمدهای ترانزیتی در کشور ذکر شده است. به طور نمونه نظر سید محسن پورسیدآقایی، مدیرعامل اسبق شرکت راه آهن در این زمینه از درآمد ۴۰۰ دلاری از ترانزیت هر تن کالا سخن گفته بود که با دیگر اعداد اشاره شده به میزان فاحشی متفاوت است.
به این ترتیب باید عنوان کرد، جدا از موضوع مقایسه میزان درآمدهای ترانزیتی با درآمد نفتی یا بحث قابلیت جایگزین شدن یا نشدن آن برای برون رهایی از دغدغه های تک محصولی بودن، اما واقعیت این است که با توجه به آنچه که در ابتدا گفته شد، ایران با توجه به شرایط ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک از این امکان برخوردار است که در قالب مسیری ترانزیتی درآمد قابل توجهی کسب کند. آنچه که البته اصلی ترین لازمه اش فراهم شدن زیرساخت های مورد نیاز برای آن است.