چرا بازار گازی پاکستان از دست رفت؟

پایگاه خبری تحلیلی بازار مشترک/ الهام صادقی: 12 سال از مذاکره میان روسای جمهور ایران و پاکستان برای صادرات گاز کشورمان به این همسایه شرقی می گذرد، توافقی که چالش های فراوانی داشت و به رغم عمل کردن ایران به تعهدات خود برای احداث خط لوله تا مرز این کشور اما پاکستان به بهانه های مختلف از این اقدام سر باز زد، ولی اکنون قرار است گاز مایع مورد نیاز خود را در قالب احداث خط لوله ای تقریبا برابر با آنچه که قرار بود در قالب توافق با کشورمان احداث شود، از روسیه خریداری کند. آنچه که از نظر جهانبخش امینی، عضو سابق کمیسیون انرژی مجلس عمده ترین دلیلش ضعف در دیپلماسی انرژی از سوی متولیان امر در ایران بوده است.

مشخص نبودن جایگاه صادرات انرژی در سیاست خارجی کشور
این در حالی بوده که البته برخی از کارشناسان حوزه اقتصاد نیز به این موضوع اشاره دارند که مشکل عمده ای که صنعت انرژی ما در بعد کلان با آن مواجه است، این بوده که جایگاه صادرات انرژی در سیاست خارجی کشورمان مشخص نیست.

آنچه که شاید موجب شد در حالی که قرار داد صادراتی گاز میان ایران و پاکستان منعقد شده بود آن هم با قیمتی ارزان در مقایسه با سایر کشورها ولی اما بازار گازی پاکستان به دلیل عنوان شده به منبعی درآمد زا نه تنها برای روسیه و بلکه برای ترکمنستان نیز تبدیل شود.

خط لوله صلح یا رویایی فراموش شده
 سابقه  برنامه ریزی برای صادرات گاز به مرزهای شرقی به بیش از سه دهه قبل باز می گردد، در آن زمان مقرر شده بود تا در پروژه ای با عنوان خط لوله صلح گاز مسیر صادرات تا هند و چین برسد تا روزانه 150 میلیون متر مکعب گاز را صادر کند. در این مسیر پاکستان نیز یکی از کشورهایی بود که سنگ بنای صادرات گاز را گذاشته بود.
پروژه ای که به دلیل اختلافات میان هند و پاکستان به سرانجام مورد نظر نرسد. ضمن اینکه هندوستان به خاطر فشارهای آمریکا از این توافق کنار کشید و موضوع حق ترانزیت را بهانه کرد. در نتیجه کشورمان برای صادرات گاز به پاکستان برنامه ریزی و مذاکره کرد. براین اساس اوایل سال 1388 بود که روسای جمهور دو کشور در این زمینه به مذاکره نشستند که طبق آن مقرر شد خط لوله‌ای یک هزار و ۱۰۰ کیلومتری احداث شود تا از طریق آن گاز پارس جنوبی را به مرز پاکستان برساند، این مسیر شامل خاک ایران می شد و از آن سو پاکستان نیز با احداث خط لوله ای یک هزار کیلومتری این طرح را به سرانجام می رساند تا روزانه ۶۰ میلیون مترمکعب گاز از طریق این خط لوله به این کشور صادر شود.

تلاش بی نتیجه پروژه صادرات گاز به همسایه شرقی
اما ماجرا آنگونه که مقرر شده بود رقم نخورد، اگرچه کشورمان بر اساس مذاکره صورت گرفته شده  خط لوله مذکور را تا نزدیک مرز نیز برقرار کرد ولی پاکستان در این زمینه اقدامی به عمل نیاورد. بنابراین چهار سال بعد در روزهای پایانی دولت دهم محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور وقت راهی اسلام آباد شد تا این امر را به سرانجام برساند. وی تا آنجا پیش رفت که کشورمان تامین ۵۰۰ میلیون دلار از اعتبار مورد نیاز برای ایجاد خطوط لوله در خاک این کشور را البته در قالب ارائه وام پذیرفت، منوط به اینکه پاکستان هم پروژه مذکور را اجرایی کرده و حدود یک میلیارد دلار مورد نیاز دیگر برای تکمیل آن را خود متقبل شود. اما حتی قول این وام نیز نتوانست پاکستان را مجاب به پایبندی به قراردادی که کرده است کند.
وامی که البته در کشاکش اختلافات در این قرارداد هیچگاه پرداخت نشد، اساس آن هم براین بود که طرف مقابل ادعا داشت باید این پول به شرکت‌ های پاکستانی پرداخت شود، نه به قرارگاه خاتم‌ الانبیاء که پیش تر مجری اجرای طرح مذکور در ایران بود.

حمایت ایالات متحده از خط لوله گاز ترکمنستان، افغانستان و پاکستان 
به این ترتیب پاکستان مستمرا به بهانه عدم اجرای امتیاز قراردادی که از کشورمان گرفته بود از احداث خط امتناع کرد تا این قرار نه تنها در قالب یک‌ طرفه از سوی ایران اجرایی شود و به نتیجه ای نیز نرسد، بلکه  اسلام‌ آباد هم قبول نکرد گازی را که سال ‌ها است، خط لوله آن از ایران تا مرز این کشور احداث شده بود، دریافت کند. موضوعی که محمدحسین ملائک، سفیر سابق ایران در چین نیز از آن سخن گفته است. 
به این ترتیب طرحی که حدود سه دهه قبل در قالب صادرات گاز به ایران هند و چین مدنظر قرار گرفته بود همانطور که پیش تر اشاره شد در قالب یک رویا باقی ماند. 
ولی در آن سوی این ماجرا ایالات متحده از خط لوله گاز ترکمنستان، افغانستان و پاکستان حمایت کرد، ضمن اینکه با افزایش صادرات ال‌ ان‌ جی به ترکیه، به نحوی تلاش کرد تا با افزایش سهم خود در بازار انرژی این کشور سهم ایران و البته روسیه را در بازار مذکور کم و کم تر کند.

تلاش روسیه برای افزایش گردش مالی تجارت با پاکستان
به هر حال در این روند پاکستان هم به بهانه تحریم های آمریکا و مشکلات مالی تکمیل زیرساخت مورد نیاز در خاک خود برای واردات گاز ایران را تلویحا منتفی عنوان کرد. 
آنچه که شاید بتوان دلیل عمده آن را ضعف دیپلماسی ایران در این زمینه دانست. مصداق بارز این امر  نیز خبری است که پاکستان آن را چندی قبل اعلام کرد، اینکه ساخت خط لوله یک هزار و 100 کیلومتری انتقال گاز از روسیه را در ماه ژوئیه آغاز خواهد کر تا نیاز خود به انرژی را از طریق روسیه تأمین کند.
ضمن اینکه سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه نیز از ارائه پیشنهاد صادرات تجهیزات گاز مایع به پاکستان خبر داد با این توضیح که کشور مذکور در آینده نزدیک با کمبود گاز بیشتری روبه ‌رو می شود و آن را از طریق روسیه تامین خواهد کرد.

تدبیری که به نظر می رسد با هدف گردش مالی تجارت بین روسیه و پاکستان مدنظر قرار گرفته است. این در حالی بوده است که سال گذشته میزان تجارت میان این دو کشور روند صعودی را تجربه کرده و به ۷۹۰ میلیون دلار رسیده است. این خط لوله با ظرفیت سالانه ۱۲.۴ میلیارد مترمکعب، گاز مایع را از ترمینال‌های جنوب کشور روسیه به شمال پاکستان و کراچی تحویل خواهد داد.

هشدار برای بازار گازی ترکیه
براین اساس با توجه به اهمیتی که صادرات انرژی به بازارهای مختلف دارد، همچنین دستاوردهایی دیگری که می توان از آن به عنوان ابزاری برای اعمال قدرت بهره برد، به نظر می رسد  دیپلماسی انرژی در کشورمان از سوی مسئولان نهادهای ذی ربط باید بازتعریف شود. ضمن اینکه این هشدار را نیز باید جدی گرفت که اگر ایران موفق نشود برای تمدید قرارداد گاز خود با ترکیه به توافق برسد، ممکن است این بازار بزرگ را هم از دست دهد، زیرا همانطور که پیش تر اشاره شد، آمریکا تلاش دارد تا با افزایش صادرات گاز به این کشور بازار را به دست گیرد. بنابراین باید مراقب بود تا به نوعی تجربه تلخ صادرات گاز به پاکستان در نوعی دیگر در زمینه تبادلات تجارت انرژی در بازار ترکیه برای کشورمان تکرار نشود.